راز درون رسیدن به کربلا / پیاده‌روی اربعین؛ کارکردها و واقعیت‌های یک مناسک جهانی

 به‌گزارش خبرگزاری خبرآنلاین به نقل از ایبنا،  رضا دستجردی در بخش اندیشه و دین نوشت: راهپیمایی اربعین در سال‌های اخیر به یکی از مهم‌ترین مناسک شیعی در ایران بدل شده و همه‌ساله میلیون‌ها نفر از ایران و دیگر کشورها در آن شرکت می‌کنند. این مراسم گذشته از ابعاد ایمانی و مذهبی، کارکردها و پیامدهای اجتماعی و سیاسی گسترده‌ای دارد. جبار رحمانی، جامعه‌شناس که با انتشار آثاری چون «خیمه‌های عزا»، «عزاداری، زیارت و تشیع فراملی»، «مطالعات جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی مناسک عزاداری محرم» و نظایر آن به‌طور ویژه به مطالعه مناسک دینی پرداخته، در این گفت‌وگو به ریشه‌ها، کارکردها و پیامدهای اربعین و نسبت آن با جامعه معاصر پرداخته است. این گفت و گو در زیر از نظرتان می گذرد:

****

در ابتدا، به‌طور کلی و به‌اختصار بفرمایید که اصولاً مناسک دینی چیستند و چه کارکرد و اهمیتی دارند؟

آیین‌های دینی مجموعه‌ای از فعالیت‌های منظم و هدفمندند که برای یک هدف دینی و معطوف به یک امر قدسی انجام می‌شوند. این فعالیت‌ها می‌تواند شامل کنشی کاملاً دگرخواهانه مثل نذر و خیرات باشد یا یک نوع تعامل عمیق مانند زیارت، دعا و نیایش یا هر شکل دیگر. ادیان تجربه و هویت دینی را که می‌خواهند مؤمنان داشته باشند، از خلال آیین‌های دینی ممکن می‌کنند. اگر بخواهیم یک دین را بفهمیم، اینکه مؤمنان چگونه آن را تجربه می‌کنند، چگونه درونی می‌سازند و با آن خو می‌گیرند و چگونه در زندگی روزمره‌شان صورت‌بندی می‌کنند، باید سراغ آیین‌های دینی برویم. اعتقادات صرفاً شکل بیانی یک دین هستند و لزوماً در زندگی عملی تحقق پیدا نمی‌کنند. اما فرمول‌ها و الگوهای اصلی دین، از طریق آیین‌ها وارد زندگی جاری مردم می‌شوند، در ذهن و روح و روان آن‌ها درونی می‌شوند و جریان‌های زندگی را با یک جهان‌بینی مقدس شکل می‌دهند.

به‌طور خاص ریشه‌ها و خاستگاه‌های راهپیمایی اربعین چیست؟

این آیین در چند قرن اخیر توسط بخشی از جامعه عراق شکل گرفته و توسعه یافته، هرچند برایش منشأهای مقدسی در تاریخ تشیع ذکر می‌شود، مانند «رویای جابر» یا پیاده‌روی او که بعدها به این آیین منسوب شده است. اما باید توجه کرد که آیین‌ها شکل تاریخی دارند و اغلب عزاداری‌ها به قرون متأخر برمی‌گردند. چون مؤمنان در دوره‌های مختلف این آیین‌ها را ایجاد و توسعه می‌دهند، رنگ و لعاب جامعه و قشر سازنده آیین را به خود می‌گیرند. در مورد اربعین، ریشه‌های آن را باید در فرهنگ و نظام طایفه‌ای عراق و تشیع عراقی جست‌وجو کرد. سپس گروه‌های شیعه از سایر نقاط دنیا به آن پیوستند و نسخه‌های خاص خود را ساختند؛ بنابراین امروز می‌توان روایت ایرانی، عراقی و حتی روایت‌های مربوط به شبه‌قاره و دیگر مناطق شیعه‌نشین جهان را دید.

چرا در سال‌های اخیر، به‌ویژه پس از سقوط صدام، این مراسم با چنین شور و گستره‌ای برگزار می‌شود؟

پیاده‌روی زیارت اربعین امروز یک آیین کاملاً مدرن است، چون جابه‌جایی چنین جمعیت عظیمی در یک بازه زمانی کوتاه (حدود یک ماه) که میلیون‌ها نفر از داخل و خارج عراق به کربلا می‌آیند و برمی‌گردند، تنها در بستر نظام حمل‌ونقل مدرن ممکن است. تأمین آب‌وغذای این جمعیت هم بدون امکانات مدرن پخت‌وپز و توزیع ممکن نبود. به بیان دیگر، اربعین سنتی پیشامدرن است که کاملاً بر اساس شرایط مدرن بازآرایی شده است. اما عامل اصلی گسترش آن، یک حسرت تاریخی و علقه عمیق برای زیارت کربلا بوده که در گذشته به‌دلیل محدودیت‌های حکومت‌ها و ضعف زیرساخت‌ها برای عموم مردم ممکن نبود. بعد از سقوط صدام، با رشد طبقه متوسط شیعی، دسترسی ارزان‌تر به حمل‌ونقل و وفور موقوفات و خیرات، این میل تاریخی با امکانات مدرن تلاقی کرد و زیارت به تجربه‌ای فراگیر، انبوه و عام تبدیل شد.

نسبت این مراسم با ایران و جامعه ایرانی چیست؟

در سطح بین‌المللی، برای نخستین‌بار در تاریخ تشیع، امکان تجربه یک هویت فراملی شیعی در اربعین فراهم شده است. پیش‌تر، مسلمانان این تجربه را در حج داشتند، اما تشیع چنین فرصت نمایشی نداشت. در سطح حاکمیتی، جمهوری اسلامی از این مراسم برای نمایش کارآمدی و مشروعیت خود استفاده می‌کند. حاکمیت در ایران کمتر در برخی شاخص‌ها موفق بوده، اما از طریق برگزاری و حمایت از آیین‌ها، به‌ویژه شیعی، تلاش می‌کند خود را کارآمد نشان دهد. حتی شهرداری‌ها نیز در این مسیر مشارکت می‌کنند؛ تا جایی که برخی مسئولان ادعا می‌کردند شهردار تهران، شهردار نجف و کربلا هم هست.

پیامدهای اجتماعی این مراسم چیست؟

یکی از پیامدهای مثبت، افزایش تاب‌آوری جامعه دین‎دار در برابر مشکلات است. در شرایطی که زندگی روزمره با فرسایش و ابتذال همراه است، تجربه آیینی می‌تواند دلخوشی یا تحمل‌پذیری بیشتری ایجاد کند. اما باید توجه کرد که افزایش مشارکت در آیین‌ها لزوماً به معنای بهبود شاخص‌های اخلاقی یا اجتماعی نیست. تجربه چند دهه اخیر در ایران نشان می‌دهد که هم‌زمان با افزایش برگزاری آیین‌ها، شاخص‌های اخلاق اجتماعی و کیفیت زندگی رو به افول بوده است. این رابطه، علی نیست، اما نشان می‌دهد که آیین‌ها بیشتر کارکرد شخصی و گروهی دارند تا تأثیر مستقیم بر حیات اخلاقی کل جامعه.

ضرورت مطالعه جامعه‌شناختی مناسک دینی، به‌ویژه اربعین، چیست؟

مطالعه آیین‌ها کمک می‌کند بفهمیم دین چگونه در بستر اجتماعی و فرهنگی محقق می‌شود. اما مطالعات اجتماعی-فرهنگی دین در ایران بسیار نحیف است. بسیاری از پژوهش‌ها رویکرد انتقادی ندارند و هم‌سو با نهاد دین یا حاکمیت حرکت می‌کنند، بنابراین حمایت می‌شوند. در مقابل، پژوهش‌های انتقادی که وجوه مثبت و منفی را توأمان بررسی کنند، معمولاً با طرد مواجه می‌شوند. این یکی از چالش‌های اصلی مطالعات دین در ایران است.

216216