گفت و گوی ایران و آمریکا، لایه های انسانی، فراملی و شبکه ای / دیپلماسی در فرهنگ خیابان / سطوح کمتر دیده شده از تاریخ روابط ایران و آمریکا
گروه اندیشه: گزارش زیر که در روزنامه ایران منتشر شده، خلاصه‌ای از کتاب «گفت‌وگوهای ایران و آمریکا: از مشروطه تا انقلاب سفید» با سرویراستاری متیو کی. شنون است که رویکردی متفاوت به تاریخ روابط دو کشور...
گروه اندیشه: گزارش زیر که در روزنامه ایران منتشر شده، خلاصه‌ای از کتاب «گفت‌وگوهای ایران و آمریکا: از مشروطه تا انقلاب سفید» با سرویراستاری متیو کی. شنون است که رویکردی متفاوت به تاریخ روابط دو کشور ارائه می‌دهد. سمیرا دردشتی نویسنده گزارش، تاکید دارد که کتاب به جای تمرکز صرف بر دیپلماسی رسمی و رخدادهای سیاسی کلان، بر تاریخ اجتماعی و فرهنگی و فراملی تمرکز دارد. نویسنده کتاب با نگاه جدیدی معتقد است که باید تاریخ از پایین به بالا باید خواند. این اثر با گردآوری مقالاتی از پژوهشگران مختلف، روابط ایران و آمریکا را به عنوان جریان‌های درهم‌تنیده در نظر می‌گیرد. نویسندگان با بررسی نقش شبکه‌های غیردولتی، مهاجران، دانشجویان، میسیونرها، و فعالان اجتماعی در شکل‌گیری این روابط، نشان می‌دهند که گفت‌وگو میان دو ملت تنها در اتاق‌های وزارت خارجه رخ نداده، بلکه در فضاهای عمومی، دانشگاه‌ها و حتی خانواده‌ها نیز ادامه داشته است. از این رو نویسنده بر پیچیدگی و تنوع تاکید دارد. دردشتی در گزارش خود از کتاب تأکید می‌کند که این کتاب از روایت‌های ساده‌انگارانه و تک‌بعدی پرهیز می‌کند و تصویری چندوجهی از روابط دو کشور ارائه می‌دهد که شامل تعاملات دوستانه، سلطه‌گرانه، و فنی-آکادمیک است. در نهایت، این کتاب به خواننده می‌فهماند که برای درک واقعی گذشته و تصور آینده‌ای برای گفت‌وگو، باید به لایه‌های انسانی و فراموش‌شده این روابط توجه کرد. این گزارش در زیر از نظرتان می گذرد:
****
روابط ایران و ایالات متحده آمریکا در سده گذشته یکی از پیچیده‌ترین و پرفرازونشیب‌ترین ارتباطات دیپلماتیک، فرهنگی و سیاسی در عرصه بین‌الملل به شمار می‌رود. اگرچه در ادبیات رایج، این روابط عمدتاً با رخدادهایی چون کودتای ۲۸ مرداد، انقلاب ۱۳۵۷، تسخیر سفارت آمریکا و گفت‌وگوهای هسته‌ای تعریف شده‌اند اما پیشینه این مناسبات به دهه‌های پیش از جنگ جهانی اول بازمی‌گردد؛ زمانی که نه آمریکا قدرتی جهانی بود و نه ایران هنوز درگیر بازی‌های پیچیده ژئوپلیتیک دوران جنگ سرد شده بود. کتاب «گفت‌وگوهای ایران و آمریکا: از مشروطه تا انقلاب سفید» با سرویراستاری متیو کی. شنون، کوششی است برای نگریستن به این روابط از زاویه‌ای دیگر، یعنی از دیدگاه بازیگران فراموش شده، تجربه‌های انسانی و تعاملات فرهنگی که پیش از فراگیر شدن واژگانی چون «غرب‌زدگی» یا «امپریالیسم آمریکایی» شکل گرفته‌اند.
کتاب «گفت‌وگوهای ایران و آمریکا» حاصل همکاری گروهی از پژوهشگران آمریکایی، ایرانی و ایرانی‌تبار است که در همایش ۲۰۱۸ مطالعات ایران در دانشگاه کالیفرنیا در ارواین گرد هم آمدند. سرویراستار کتاب متیو کی. شنون، استاد تاریخ و پژوهشگر حوزه روابط فراملی در مقدمه‌ای مفصل، مسیر مفهومی کتاب را بر پایه نظریه «تاریخ به هم پیوسته» تنظیم کرده است. در این نگاه، روابط ایران و آمریکا نه همچون دو بازیگر مستقل، بلکه همچون دو جریان درهم تنیده و متقاطع بررسی شده‌اند؛ ایده‌ای که از تاریخ اجتماعی، مهاجرت، تبادل فرهنگی و دیپلماسی مردمی نیرو می‌گیرد.
مقالات کتاب به بازخوانی نقش شبکه‌های غیردولتی، دانشگاه‌ها، مؤسسات آموزشی، مهاجران ایرانی و فعالان اجتماعی در شکل دادن به مناسبات میان دو کشور پرداخته‌اند. نویسندگان کوشیده‌اند موضوعاتی کمتر دیده شده را برجسته سازند و تحلیل‌هایی از جنس «تاریخ پایین» را جایگزین روایت‌های سنتی بالا به پایین کنند. به عبارت دیگر، این کتاب حضور پررنگ افراد، نهادها، دانشگاه‌ها، شبکه‌های دانشجویی و سازمان‌های غیردولتی را در شکل‌گیری روابط ایران و آمریکا مورد واکاوی قرار می‌دهد.
فرازونشیب یک رابطه
کتاب شامل دوازده فصل است که هر فصل به یک مقطع یا موضوع خاص اختصاص یافته است. در فصل اول، جان قزوینیان، با استفاده از اسناد وزارت خارجه ایران در دوره قاجار، نقش دیپلمات‌های اولین ایران در آمریکا را بازخوانی کرده است. او نشان داده است که چگونه نهاد «دفتر امور آمریکا» در اواخر قرن نوزدهم توسط دولت قاجار تأسیس شد و نقش ایرانیان آشوری و ارمنی‌تبار در شکل‌گیری روابط کنسولی دو کشور را مورد واکاوی قرار می‌دهد.
فصل دوم به قلم کلی جی. شنون به مأموریت مورگان شوستر، خزانه‌دار کل دولت مشروطه اختصاص یافته است. نویسنده با اتکا به اسناد آرشیو ملی آمریکا و خاطرات شخصی شوستر، تصویری دقیق از اولین مواجهه مستقیم و مستند یک مقام آمریکایی با ساختار سیاسی ایران دوران مشروطه ارائه کرده است. او نشان داده رسانه‌های آمریکایی چگونه تصویر مشروطه‌خواهان را با آرمان‌های دموکراتیک همراستا کرده‌اند. در فصل سوم این اثر، کایل اولسون به «قانون عتیقات ۱۳۰۹» و جدال ایران با انحصار فرانسوی‌ها در حوزه باستان‌شناسی پرداخته است. نویسنده با استفاده از اسناد موزه دانشگاه پنسیلوانیا، نشان داده است که چگونه اصلاح‌طلبان ایرانی از دیپلماسی فرهنگی برای بازتعریف رابطه با غرب استفاده کرده‌اند.
فیروزه کاشانی‌ثابت در فصل چهارم به رقابت نفتی و مرزی میان ایران، عربستان، بریتانیا و آمریکا در خلیج فارس می‌پردازد. او با استفاده از منابع فارسی، عربی و انگلیسی، نشان داده چگونه سیاست‌های قومی و زبانی استعمارگران، نظم منطقه‌ای جدیدی را بر ایران تحمیل کرده است.
همچنین «گریگوری برو» در فصل پنجم، با تحلیل کنسرسیوم نفتی ۱۳۳۳، تلاش کرده رابطه ملی‌سازی نفت و «غیرملی‌سازی ساختاری» را تبیین کند. او با بررسی اسناد بریتیش پترولیوم و بایگانی آمریکا، چرخش نفتی پهلوی دوم و آغاز تغییر موازنه قدرت در بازار انرژی را تحلیل کرده است.
متیو شنون در ششمین فصل کتاب، نهادهای آموزشی میسیونری آمریکا در تهران را پس از جنگ جهانی دوم بررسی کرده است. او با تمرکز بر کالج البرز، مدرسه بیت‌ئیل و مدرسه کامیونیتی، نقش فرهنگ دینی آمریکا در شکل دادن به هویت آموزشی ایرانیان را بررسی کرده است. در فصل هفتم که نوشته ریچارد گارلیتز است، نویسنده به برنامه‌های کمک‌فنی که از سوی دانشگاهیان آمریکا برای مدرن‌سازی ایران دنبال می‌شد، پرداخته است. وی در این فصل نشان داده است که چگونه دانشگاه‌هایی چون یوتا و بریگم یانگ در طراحی برنامه‌های توسعه‌ای برای دانشگاه تهران نقش داشته‌اند.
فصل هشتم را یاسمین رستم‌کلائی به رشته تحریر درآورده و با استفاده از مصاحبه‌های تاریخ شفاهی، تجربه‌های اعضای «سپاه صلح» در ایران را مستند کرده است. او نشان داده چگونه داوطلبان جوان آمریکایی در دوران انقلاب سفید به واسطه تماس با مردم عادی ایران، تلقی خود را از ایران و حتی سیاست خارجی آمریکا تغییر داده‌اند. در فصل نهم که به قلم آیدا یل‌زاده است، نویسنده به فعالیت دانشجویان ایرانی در کالیفرنیا در اوایل دهه ۱۳۵۰ پرداخته است. او از طریق آرشیو شخصی پرویز شوکت، نشان داده این دانشجویان چگونه توانسته‌اند صدای اپوزیسیون شاه را به حوزه‌های عدالت نژادی و حقوق مدنی در آمریکا پیوند دهند.
در فصل دهم، کمرن مایکل امین، پروژه تاریخ شفاهی مهاجران ایرانی در میشیگان را معرفی کرده است. او نشان داده تحصیل عامل محرک اصلی مهاجرت ایرانیان بوده و دانشگاه‌های آمریکا کانون شکل‌گیری اولین هسته‌های جامعه ایرانی-آمریکایی شده‌اند. در پایان کتاب، سیروس شایق با جمع‌بندی فصل‌ها، سه مفهوم کلیدی را برجسته کرده است: اول نقش طرف‌های سوم، دوم هم‌پوشانی بازیگران دولتی و غیردولتی و در نهایت سرشت مبهم قدرت امپریالیستی آمریکا که به طور جداگانه و مفصل در بخش پایانی مورد بررسی قرار می‌گیرد. او نتیجه گرفته روابط ایران و آمریکا در قرن بیستم همزمان با تداخل حوزه‌های فرهنگی، اقتصادی و دیپلماتیک شکل گرفته‌اند و فقط در پرتو بررسی «تاریخ‌های به هم پیوسته» می‌توان آن را فهمید.
گفت‌وگوی ناهمسطح
برخلاف بسیاری از پژوهش‌ها که تاریخ روابط ایران و آمریکا را به تقابل ایدئولوژیک تقلیل داده‌اند، نویسندگان این کتاب کوشیده‌اند مجموعه‌ای از روابط چندسطحی را آشکار کنند؛ روابطی که گاه دوستانه و فرهنگی بوده‌اند، گاه همراه با سلطه و چالش و گاه نتیجه همکاری‌های فنی و آکادمیک به شمار رفته‌اند.
یکی از ارزش‌های اصلی کتاب، عبور از روایت‌های خطی و ساده‌سازانه است. پژوهشگران نه فقط دیپلماسی دولتی، بلکه کنش فرهنگی، سیاست آموزشی، مهاجرت و خاطره را نیز جزئی از تاریخ روابط دو ملت تلقی کرده‌اند. به بیان دیگر، گفت‌وگوی ایران و آمریکا در این کتاب دیپلماسی صرفاً در اتاق‌های وزارت خارجه شکل نگرفته، بلکه در کوچه‌های تهران، کلاس‌های درس دانشگاه تهران، سالن‌های سخنرانی یوتا و میزهای غذاخوری در محله‌های دیترویت نیز ادامه یافته است. از این منظر کتاب را می‌توان نمونه‌ای از تاریخ‌نگاری «میان‌رشته‌ای» دانست که تاریخ، مردم‌شناسی، مطالعات فرهنگی و روابط بین‌الملل را با هم درآمیخته است. نویسندگان به اسناد متنوعی اتکا کرده‌اند، از آرشیوهای ملی و دانشگاهی گرفته تا مصاحبه‌های تاریخ شفاهی و خاطرات شخصی، همه وجوهی از روابط دو کشور را آشکار می‌کنند. همین تنوع منابع، به غنای کتاب افزوده و آن را برای مخاطبان دانشگاهی و غیردانشگاهی جذاب کرده است.
در فصل‌های آغازین کتاب دو محور اصلی در تحلیل روابط ایران و آمریکا برجسته می‌شود: اول تلاش ایران برای یافتن متحدی تازه در دوران افول اقتدار قاجار و دوم تصویر آرمانی شده ایران در نگاه عمومی آمریکاییان است. جان قزوینیان با نگاهی آرشیوی نشان می‌دهد در این دوره تجربه دیپلماسی با مهارت‌های تجاری تلفیق شده بود.
او روایت آشنای دیپلمات‌هایی چون حاجی واشنگتن را بازخوانی کرده و پیوندی میان مهاجران اولین و دیپلماسی نوپای ایرانی برقرار می‌کند. در ادامه کتاب تحلیل مأموریت ویلیام شوستر در ایران، تصویر جالبی از بازنمایی ایران در رسانه‌های آمریکایی آن دوران ارائه می‌دهد. این روایت‌ها پیش‌زمینه‌ای برای باور به «رسالت تمدن‌ساز آمریکا» در قرن بیستم فراهم آوردند؛ باوری که بعدها در قالب کمک‌های فنی و دیپلماسی عمومی در دوران پهلوی تجلی یافت.
در فصل‌های میانی کتاب، ماجرای باستان‌شناسان، دیپلمات‌ها و معماران نظم جدید خلیج فارس روایت می‌شود. پژوهش متیو شنون درباره مدرسه البرز و نهادهای آموزشی کلیسای پرزبتری، نمایانگر تنش میان فرهنگ بومی ایران و ارزش‌های آمریکایی است؛ نهادهایی که نه فقط آموزش می‌دادند، بلکه هویت فرهنگی و اجتماعی می‌ساختند. از سوی دیگر مقاله فیروزه کاشانی‌ثابت ما را به جهان خلیج فارس می‌برد. او نشان می‌دهد که چگونه نظم پس از جنگ جهانی دوم با تغییر مرکز ثقل از لندن به واشنگتن، شکل جدیدی از سیاست‌گذاری مرزی و نفتی را بر ایران تحمیل کرد.
تاریخ از پایین نوشته می‌شود
یکی از نقاط قوت کتاب، پرهیز از روایت‌های نخبگانی و تمرکز بر تجربه‌های زیسته است. در فصل‌های پایانی، سه مقاله با بهره‌گیری از تاریخ شفاهی، تحلیلی تازه از نقش مردم در ساختن روابط دو ملت ارائه می‌کنند. یاسمین رستم‌کلائی، با تحلیل روایت‌های اعضای سپاه صلح، رابطه‌ای دوسویه و انسانی میان جوانان آمریکایی و مردم ایران ترسیم می‌کند. این داوطلبان نه به‌عنوان حاملان سیاست آمریکا، بلکه به‌عنوان کنشگران فرهنگی وارد میدان شده و گاه خود، منتقد برنامه‌های رسمی شدند.
کتاب با تأکید بر روایت‌های فراموش شده، چهره‌ای انسانی‌تر از رابطه ایران و آمریکا ترسیم کرده است؛ چهره‌ای که در آن دولت‌ها همه‌کاره نیستند، مردم تماشاچی نیستند و حافظه جمعی صرفاً محصول رسانه‌ها نیست. همین نگاه را در مقاله آیدا یل‌زاده نیز می‌توان دید. او با بررسی اعتراضات دانشجویان ایرانی در سانفرانسیسکو، نشان می‌دهد که چگونه مبارزه سیاسی ایرانیان در آمریکا، به حوزه‌هایی چون تبعیض نژادی و عدالت اجتماعی در خود آمریکا نیز گسترش یافت. این مقاله رابطه ایران و آمریکا را از زاویه «مهاجرت» و «مقاومت» تحلیل می‌کند و نقش ایرانیان را در بازسازی تصورات عمومی آمریکایی‌ها از کشورشان برجسته می‌سازد.
همچنین در فصل پایانی، کمرن مایکل امین با تحلیل پروژه تاریخ شفاهی مهاجران ایرانی در میشیگان، نشان می‌دهد چگونه فرآیند «جابه‌جایی» خود بدل به عاملی در بازتعریف هویت ایرانی-آمریکایی شده است. او بر این نکته تأکید می‌کند که دانشگاه‌ها، نهادهای مدنی و شبکه‌های دوستی بسترهایی بوده‌اند که در غیاب دیپلماسی رسمی، گفت‌وگو را زنده نگه داشته‌اند. بر این اساس، کتاب تلاش می‌کند نشان دهد اگر قرار باشد آینده‌ای برای گفت‌وگو تصور شود، بی‌شک باید از میان همین لایه‌های انسانی، فراملی و شبکه‌ای عبور کند. این اثر می‌کوشد الگویی برای چنین آینده‌ای فراهم کند و درکی عمیق‌تر از گذشته‌ای پرتنش به دست داده است.
گفت‌وگوهای ایران و آمریکا:
از مشروطه تا انقلاب سفید
دهه‌های ۱۳۴۰-۱۲۷۰ ش/۱۹۶۰-۱۸۹۰م
نویسنده: متیو کی. شنون
مترجم: محمد کریمی
انتشارات: شیرازه
تعداد صفحه: ۳۷۴ صفحه
قیمت: ۳۰۰ هزار تومان
۲۱۶۲۱۶
بدون نظر! اولین نفر باشید