چقدر این نابغه فیلسوف و پزشک ایرانی را می شناسیم؟ / ابن‌سینا و دانشنامه علایی؛ میراثی برای فلسفه، علم و زبان فارسی

 گروه اندیشه: گزارش زیر نوشته رضا دستجردی در ایبنا، به معرفی و بررسی کتاب «دانشنامه علایی» اثر برجسته ابن‌سینا، فیلسوف و دانشمند نامدار ایرانی می‌پردازد. این مقاله  که به‌ مناسبت روز بزرگداشت ابن‌سینا تهیه شده، به تاریخچه، ساختار و اهمیت کتاب پرداخته است. این گزارش از نظر موضوعی، به معرفی ابن سینا و دانشنامه علائی، اهمیت و ویژگی های کتاب در دو حوزه توسعه زبان فارسی، و حفظ میراث فلسفی، ساختار و محتوای کتاب شامل منطق، طبیعیات، ریاضیات (هیئت و موسیقی)، و الهیات ، و جایگاه کتاب در تاریخ فلسفه است. این گزارش در زیر از نظرتان می گذرد:

****

در روزگاری که غزنویان فلسفه را سرکوب می‌کردند، ابن‌سینا با نوشتن «دانشنامه علایی» به‌زبان فارسی، آن را به اطلاع عموم مردم رساند. این کتاب بر فیلسوفان غربی مانند توماس آکویناس تأثیر گذاشت و در دوران رنسانس اروپا ترجمه شد.  اول شهریور، روز بزرگداشت ابن‌سینا از مشاهیر جامع‌الاطراف ایران و جهان است که از وی آثار بسیاری در پزشکی، ریاضیات، اخترشناسی، فیزیک‌، شیمی‌، جغرافیا، زمین‌شناسی، شعر، منطق‌، فلسفه، موسیقی و نظایر آن به جای ماند.

از آن میان، «دانشنامه علایی» اثر برجسته ابن‌سینا، یکی از نخستین دانشنامه‌های فلسفی به زبان فارسی است که در قرن پنجم هجری قمری نوشته شد. کتاب شامل چهار بخش اصلی منطق، طبیعیات، ریاضیات (هیئت و موسیقی)، و الهیات است. این اثر که به درخواست علاء‌الدوله کاکویه تألیف شد، نه‌تنها میراث فلسفه مشایی را حفظ کرد، بلکه نقش کلیدی در توسعه زبان فارسی علمی داشت. آنچه از نظر می‌گذرد، مروری است بر اثر جاودانه این چهره شهیر ایران و جهان که برگرفته از نسخه دانشمند بزرگ معاصر محمد معین است که به نگارش مقدمه و حواشی و تصحیح آن همت گمارد.

«دانشنامه علایی» از مهم‌ترین آثار فلسفی ابن‌سینا، دانشنامه‌ای جامع در علوم عقلی است که به زبان فارسی نوشته شده و نشان‌دهنده عمق دانش و نوآوری‌های این شخصیت علمی در زمینه‌های مختلف فلسفه، علم و الهیات است. ابن‌سینا، که در ۳۷۰ ق در بخارا زاده شد و در ۴۲۸ ق در همدان درگذشت، از بزرگ‌ترین فیلسوفان و پزشکان جهان اسلام است و آثارش همچون «الشفاء» و «القانون فی الطب» تأثیر عمیقی بر تاریخ علم و فلسفه بر جای گذاشته است.

«دانشنامه علایی» طی سال‌های ۴۱۲ تا ۴۲۸ قمری در اصفهان نوشته، و به درخواست علاء‌الدوله، امیر کاکویه، تألیف شد. علاء‌الدوله که حامی ابن سینا بود، از او خواست کتابی مختصر و مفید در فلسفه به زبان فارسی بنویسد تا برای عموم علما و علاقه‌مندان قابل دسترس باشد. این کتاب، برخلاف آثار عربی ابن‌سینا همچون «الشفاء» که مفصل‌تر هستند، خلاصه‌ای از فلسفه مشایی است و نگارش آن به زبان فارسی، اثر را به یکی از نخستین متون علمی فارسی تبدیل کرده است.

حیات ابن‌سینا و زمینه تألیف «دانشنامه علایی»

ابن‌سینا در دوران کودکی استعداد خارق‌العاده‌ای از خود در عمده حوزه‌های علمی نشان داد. وی در ده‌سالگی قرآن را حفظ کرد و تا شانزده سالگی، منطق، ریاضیات و فلسفه را فرا گرفت. تحت تأثیر آثار ارسطو و افلاطون، فلسفه مشایی را توسعه داد و با ترکیب آن با آموزه‌های اسلامی، نظام فلسفی منحصربه‌فردی ایجاد کرد. زندگی او پر از سفر بود؛ از بخارا به گرگانج، سپس ری، اصفهان و همدان. در اصفهان، تحت حمایت علاء‌الدوله، فرصت یافت تا «دانشنامه علایی» را بنویسد. این کتاب در اصل برای آموزش امیر و درباریان بود و ابن‌سینا آن را به صورت شفاهی دیکته می‌کرد تا شاگردانش بنویسند. متأسفانه، بخش ریاضیات کتاب ناقص ماند، چون ابن‌سینا قبل از تکمیل آن، اصفهان را ترک کرد.

اهمیت «دانشنامه علایی» که در منابع عربی و فارسی به نام‌های «الحکمةالعلائیة» «الرسالةالعلائیة» «حکمت علایی» یا «کتاب علایی» نیز نامیده شده، در این است که اولین دانشنامه فلسفی به زبان فارسی است. در دورانی که زبان عربی زبان علم بود، ابن‌سینا با نوشتن این اثر به زبان فارسی، به غنی‌سازی زبان مادری‌اش کمک کرد. واژگان علمی فارسی همچون «گوهر» به‌جای جوهر، «پدیدار» به‌جای ظاهر، و «پنهان» برای باطن، از نوآوری‌های او در این کتاب هستند. «دانشنامه علایی» تأثیر بسیاری بر فیلسوفان آتی همچون سهروردی و ملاصدرا داشت و در مدارس فلسفی تدریس می‌شد.

ساختار کتاب

«دانشنامه علایی» در چهار بخش سازماندهی شده است: منطق، طبیعیات (علم زیرین)، هیئت، موسیقی، و الهیات (علم برین). این ساختار بر اساس تقسیم‌بندی ارسطویی علوم است، اما ابن‌سینا آن را با دیدگاه اسلامی تطبیق داده است.

منطق: این بخش به عنوان ابزار علم شناخته می‌شود و شامل مباحثی مانند تعریف، قیاس، استدلال و برهان است. ابن‌سینا منطق را پایه همه علوم می‌داند و در اینجا به طور خلاصه به دسته‌بندی مفاهیم، قضایا و استدلال‌ها می‌پردازد. برای مثال، او تفاوت بین قیاس حملی و شرطی را توضیح می‌دهد و تأکید می‌کند که منطق برای جلوگیری از خطا در تفکر ضروری است. این بخش برای دانشجویان فلسفه، مقدمه‌ای قابل ملاحظه است.

طبیعیات: علم زیرین یا طبیعیات به بررسی جهان مادی می‌پردازد. ابن‌سینا در این بخش به موضوعاتی چون حرکت، زمان، مکان، جوهر و عوارض می‌پردازد. او نظریه چهار عنصر (آب، باد، خاک، آتش) را شرح می‌دهد و به فیزیک ارسطویی می‌پردازد، اما با نوآوری‌هایی مانند تمایز بین قوه و فعل. مثلاً در بحث حرکت بر آن است که حرکت تغییر تدریجی از قوه به فعل است. این بخش اهمیت زیادی در تاریخ علم دارد و بر فیزیک اسلامی تأثیر بسیاری بر جای گذارد.

ریاضیات (هیئت و موسیقی): هیئت به ستاره‌شناسی و کیهان‌شناسی می‌پردازد. ابن‌سینا مدل بطلمیوسی را شرح می‌دهد و به گردش افلاک و سیارات می‌پردازد. بخش موسیقی به نظریه صوت و هارمونی می‌پردازد و ابن‌سینا از موسیقی به عنوان شاخه‌ای از ریاضیات یاد می‌کند. متأسفانه، این بخش ناقص است، اما آنچه موجود است، نشان‌دهنده دانش وسیع او در علوم ریاضی است.

الهیات: این بخش، علم برین نامیده می‌شود و به متافیزیک می‌پردازد. ابن‌سینا در بخش یاد شده، به وجود خدا، صفات الهی، فرشتگان، نفس و معاد می‌پردازد. وی استدلال مشهور «برهان صدیقین» را مطرح می‌کند که خدا واجب‌الوجود است و جهان ممکن‌الوجود. فصل اول این بخش در مورد جوهر روحانی و اثبات وجود خدا است. ابن‌سینا می‌گوید: «فصل فی بیان جوهر العالم الروحانی…» که به بررسی جهان روحانی می‌پردازد. او توحید را با استدلال‌های عقلی اثبات می‌کند و تفاوت بین واجب و ممکن را توضیح می‌دهد. به‌باور ابن‌سینا، جهان مادی از جواهر روحانی سرچشمه می‌گیرد. او با استفاده از برهان علیت استدلال می‌کند که خدا واحد است و هیچ شریکی ندارد. وی همچنین بر آن است که هر موجود ممکن نیاز به علتی دارد و زنجیره علل به واجب‌الوجود ختم می‌شود. این استدلال، پایه فلسفه اسلامی است. ابن‌سینا در ادامه، به صفات الهی مانند علم، قدرت و اراده می‌پردازد و تأکید می‌کند که صفات خدا عین ذات او هستند، نه جدا.

ابن‌سینا در این بخش، به نفس هم پرداخته و آن را مجرد می‌داند و معاد را عقلی اثبات می‌کند. او معتقد است که نفس پس از مرگ باقی می‌ماند و به سعادت یا شقاوت می‌رسد. نیز به فرشتگان و عالم علوی اشاره می‌کند و آن‌ها را واسطه بین خدا و جهان مادی می‌داند. مولف به ذکر مباحثی در خصوص نبوت هم می‌پردازد. ابن‌سینا، نبوت را با عقل سازگار می‌داند و می‌گوید انبیا دارای نفس قدسی هستند که وحی دریافت می‌کنند.

اهمیت دانشنامه علایی در تاریخ فلسفه

«دانشنامه علایی» نقش کلیدی در حفظ فلسفه مشایی داشت. در دورانی که غزنویان فلسفه را سرکوب می‌کردند، ابن‌سینا با نوشتن کتاب به‌زبان فارسی، آن را به اطلاع عموم مردم رساند. این کتاب بر فیلسوفان غربی مانند توماس آکویناس تأثیر گذاشت و در دوران رنسانس اروپا ترجمه شد. در ایران، «دانشنامه علایی» منبع الهام برای مکتب اصفهان بود. ملاصدرا در «اسفار اربعه» از آن نقل می‌کند. همچنین، در ادبیات فارسی، واژگان علمی آن بر شاعرانی همچون حافظ تأثیر گذاشت.

ترجمه‌ها و شرح‌ها

«دانشنامه علایی» به‌زبان‌های انگلیسی، فرانسه و آلمانی ترجمه شده است. شرح‌هایی همچون شرح قاضی سعید قمی و شرح میرزا مهدی آشتیانی بر آن نوشته شده است. بخش الهیات از آن روی بیشترین شرح را دارد، که پیچیده‌ترین مبحث کتاب است.

مطالب برگرفته از «دانشنامه علایی» اثر ابن‌سینا، با مقدمه، حواشی و تصحیح دکتر محمد معین است که در سال ۱۳۸۳ به‌همت دانشگاه بوعلی‌سینا همدان و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی منتشر شد. 

216216